Αν
αναζητήσει κάποιος το υψηλότερο ιδανικό μέχρι το οποίο μπορεί να αναρριχηθεί το
ανθρώπινο ον, είναι δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, να μην οδηγηθεί στην ελευθερία. Αν
πάλι διερευνήσει τους τρόπους και τα μέσα για να ανεβεί στο ανώτατο αυτό όριο
της κλίμακας των ιδεών, είναι βέβαιο πως θα υποκλιθεί στο υπέρτατο αγαθό της
παιδείας. Για την ακρίβεια των λόγων, στην αρετή ονόματι Παιδεία.
Είναι η
Παιδεία αρετή η οποία σχετίζεται με την ηθική, πνευματική και πολιτική
συγκρότηση του ανθρώπου και μάλιστα διαμορφούμενη στην πρώιμη εποχή της
παιδικής ηλικίας «Παιδείαν δή λέγω τήν παραγιγνομένην πρῶτον παισίν ἀρετήν» (Πλάτωνος,
Νόμοι). Δηλαδή μια βοήθεια, ένα στήριγμα του νέου ανθρώπου στην προσπάθειά του
να σταθεί στα δικά του πόδια και να πορευθεί εφεξής την οδό της ολοκλήρωσής του
ως προσωπικότητας ιδιοσύστατης, αυτόνομης και ολοκληρωμένης. Η επίτευξη ενός
τέτοιου εγχειρήματος δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Αρκεί να αντιληφθεί
κανείς ότι προς τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να συγκεντρωθούν οι δυνάμεις που
θα μετακενώσουν στο νεαρό άτομο όλον τον πλούτο του προγενέστερου και σύγχρονου
πολιτισμού. Δυνάμεις οι οποίες οφείλουν να αποδειχθούν υπέρτερες των αδυναμιών
και παραλείψεων μιας κοινωνίας υποβασταζόμενης από την «αξία» του χρήματος και
την λαμπερή πρόκληση της ύλης.
Άνθρωποι και
φορείς, εμφορούμενοι από την πίστη ότι η αξία της ζωής έγκειται στη
συσσωρευμένη θετική ενέργεια ενός εκάστου που θα διεκδικήσει το δικαίωμα στην
ευτυχία όλων των ανθρωπίνων πλασμάτων μέσα από την αναζήτηση της Αλήθειας,
είναι οι ταγοί στην κοπιώδη και συστηματική προσπάθεια «εξανθρωπισμού του
ανθρώπου», σύμφωνη με τη Μενάνδρεια ρήση «ὡς χαρίεν ἐστ’ ἄνθρωπος ὃτ’ ἄνθρωπος ἦ»,
μιας προσπάθειας για πρόσκτηση Παιδείας εις το διηνεκές. Είναι εκείνοι που
«γνωρίζουν τι γνωρίζουν» και με πυξίδα την επί-γνωση θα αναδείξουν την Παιδεία
ως Αρετή της οποίας το άγγιγμά θα αφήσει
ανεξίτηλα σημάδια εφ’ όρου ζωής και θα κατευθύνει προς τη δια-μόρφωση ενός
ανθρώπου αφιερωμένου στην ηθική, πνευματική και πολιτική ελευθερία.
Έτσι η
Παιδεία διατηρεί το αποκλειστικό «προνόμιο της ευθύνης» για τη διάπλαση του
χαρακτήρα των παίδων. Τη δημιουργία δηλαδή μιας στέρεης βάσης στην οποία θα
στηριχθεί το ανθρώπινο οικοδόμημα. Τα υλικά του βάθρου έχουν διαπιστευθεί, εδώ
και αιώνες, ως οιωνοί ανθρωπιάς, αφού έχουν δοκιμαστεί στη βάσανο των μικρών
και μεγάλων «γεγονότων» της ανθρωπότητας. Ειλικρίνεια, σεβασμός, αλληλεγγύη
αποτελούν μερικούς από τους ατσάλινους πυλώνες του ηθικού προϊόντος που παράγει
η Παιδεία όπως μόνο εκείνη μπορεί. «Ὁρᾷς τό θέατρον μισοῦν τά κακῶς γιγνόμενα
καί ὅλως τά ἤθη τῶν ὁρώντων παιδαγωγοῦν» (Λουκιανός, Περί Ορχήσεως). Ποιος
άλλος εκτός του θεάτρου, τόσο άμεσα και καταλυτικά, δύναται να μεταδώσει τις
αξίες που εκπαιδεύουν ήθη χρηστά; Και είναι παραδειγματική η αναφορά στο
θέατρο, αφού συνεπικουρούν την προσπάθεια το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις
βαθμίδες, οι άνθρωποι του πνεύματος, ο αθλητισμός και όλες οι άλλες Τέχνες,
ευγενείς και ακάματοι θεράποντες της ηθικής ελευθερίας.
Σε μιαν άλλη
διάσταση, προφανώς υψηλότερη από την ηθική, από την άποψη της ηλικιακής
προσέγγισης και όχι μόνο, κινείται η πνευματική προσφορά της Παιδείας. Αφορά
την «ώριμη» περίοδο του ανθρώπου και υποδεικνύει τη συνειδητή προσπάθεια να
απαλλαγούμε από τα δεσμά που μας υποβιβάζουν στο επίπεδο της στοιχειώδους
ικανοποίησης των βασικών ενστίκτων. Μια επίπονη προσπάθεια ακριβώς διότι
προϋποθέτει την ισότιμη συμμετοχή μας σε αυτήν. Επίπονη και δυνάμει επώδυνη ,
αφού η ενδεχόμενη αποτυχία μάς υποβιβάζει σε ποικιλότροπα ανδράποδα εσαεί. Εδώ
εδράζεται και η προσεκτική και λεπτομερειακή προσέγγιση των στόχων της
«διδασκαλίας» από τους παρόχους:
εμπέδωση και προάσπιση της ελευθερίας και ισότιμης πρόσβασης στη γνώση,
καταγγελία φαινομένων σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης όπως προκαταλήψεις,
δεισιδαιμονίες, πάσης φύσεως και προέλευσης, συλλογικές φοβίες και συλλογικά
πάθη όπως ο φανατισμός και η θρησκοληψία, ανάδειξη του έργου προικισμένων
μορφών του πνεύματος σαν εκείνον τον αταξινόμητο κρητικό που μετακένωσε με τον
ελληνικό μοναδικό του τρόπο μεγάλες στιγμές του ευρωπαϊκού και ανατολικού πολιτισμού
συμπυκνώνοντάς τες σε δύο αρνήσεις και μία κατάφαση: «δε φοβάμαι τίποτα, δεν
ελπίζω τίποτα, είμαι λέφτερος».
Ο Ανρί Μπερξόν, με τον οποίο ο Νίκος Καζαντζάκης επικοινώνησε πνευματικά μέσω της «ζωικής ορμής», μιας δύναμης της οποίας η εκτόνωση καταλήγει στη δημιουργία του ανθρώπου, υποστήριζε ότι η διαίσθηση, το ανώτατο όργανο της γνώσης, μας βοηθάει να υπερβούμε τα όρια της επιστημονικής γνώσης και να συλλάβουμε την πεμπτουσία του γίγνεσθαι. Για πολλούς, ίσως και για τον έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη, αυτή δεν είναι άλλη από την αρμονική συνύπαρξη των συνανθρώπων στο πλαίσιο μιας ιδανικής πολιτείας. Ώστε, ως «φύσει πολιτικό ὄν» ο άνθρωπος, είναι ανάγκη να εκπαιδευτεί κατάλληλα για να διεκδικεί το δικαίωμα που του χορήγησε η φύση, δηλαδή να ζει ελεύθερος και ίσος με όλους, ανεξάρτητος ως προς τις «πολιτικές» του επιλογές. Αυτό το δικαίωμα πρέπει τελικά να μεταβληθεί στην πολιτική υποχρέωση της προστασίας και διαφύλαξης των χαρακτηριστικών της Μητέρας-Γης. Στον άξονα αυτό ήρθαν να δώσουν ώθηση οι Μεγάλες Επαναστάσεις, η Αμερικανική, η Γαλλική και η Οκτωβριανή, που προσανατόλισαν την ευρωπαϊκή και παγκόσμια παιδεία στον ορίζοντα της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πάση θυσία. Στην πολιτική πρακτική, η πολιτική ελευθερία προστατεύεται από την κορυφαία, ως σήμερα, πολιτική σύλληψη του ανθρώπινου πνεύματος: τη δημοκρατία. Και δε χρειάζεται ιδιαίτερη πνευματική οξυδέρκεια για να αντιληφθούμε ότι «δεν υπάρχει δημοκρατία, όταν δεν υπάρχει Παιδεία» (Κωνσταντίνος Τσάτσος). Η δημοκρατία είναι πολιτικό προϊόν της Παιδείας. Με άλλα λόγια η δημοκρατία είναι το ζητούμενο που, χωρίς το δεδομένο «Παιδεία», θα παραμένει ζητούμενο εσαεί.
Χαλκίδα,
17 Νοέμβρη 2018
(Παρακολουθώντας τη δράση
«επαναστατημένων» νεαρών ατόμων, υπερασπιστών της ιδέας του Πολυτεχνείου).
Κ.Δ.
Γιαννάκος
